Słownik – ABC kolekcjonera
Przydatne terminy | Słownik kolekcjoneraPrzydatne terminy | Słownik kolekcjonera
Na samym początku warto zapoznać się z terminami numizmatycznymi przygotowanymi specjalnie z myślą o początkujących kolekcjonerach. W tym celu przedstawiamy Wam, słownik kolekcjonera. Obejmuje on zarówno określenia związane z monetami, jak i banknotami i procesem ich drukowania.
Terminy rozpoczynające się na literę „A”
Antykseryczne tło
Tło, którego zadaniem jest ochrona dokumentów przed kopiowaniem przy użyciu kopiarek barwnych i skanerów. Zabezpieczenie to polega na wkomponowaniu w dokument pola zawierającego bardzo cienkie linie, które po skopiowaniu łączą się ze sobą dając rysunek wyraźniejszy niż w oryginale.
Akcept
Potwierdzenie przez klienta lub upoważnioną osobę zgodności wykonanej odbitki próbnej oraz odbitki nakładowej z projektem lub oryginałem.
Awers
Główna strona monety zawierająca wizerunek orła ustalony dla godła Rzeczypospolitej Polskiej, napis Rzeczpospolita Polska, rok emisji (w przypadku monet kolekcjonerskich), rok bicia monety (w przypadku monet powszechnego obiegu), wartość nominalną (w przypadku monet kolekcjonerskich), znak menniczy oraz elementy plastyczne związane z tematem monety.
Terminy rozpoczynające się na literę „B”
Brakteat (łac. bractea – blaszka)
Forma denara popularna w średniowieczu, bita na cienkiej blaszce jednym stemplem na miękkiej podkładce. Rysunek widoczny jest zarówno na awersie – wypukły, jak i na rewersie – wklęsły (negatywowy).
Brąz
Stopy miedzi z innymi metalami, w których zawartość miedzi zawiera się zazwyczaj w granicach 80–90% wagowych.
Brązal
Stop brązu z aluminium.
Broki
Zabezpieczenia wprowadzane do masy papierniczej w postaci niewielkich krążków o szczególnych cechach (np.: barwa, świecenie w UV).
Terminy rozpoczynające się na literę „C”
Cylindryczne sito formujące
Podstawowy element maszyny papierniczej – wykonane z metalowej siatki, uformowane w kształcie walca z wytłoczonymi znakami. Na sicie formującym następuje proces czerpania papieru, w miejscach wytłoczonych znaków powstaje znak wodny.
Terminy rozpoczynające się na literę „D”
Denar (łac. denarius)
Główna rzymska moneta srebrna. Denary ulegały stopniowej dewaluacji i w końcu wybijano je niemal z czystej miedzi. Renesans srebrnego denara nastąpił w efekcie reformy monetarnej Karola Wielkiego (768-814), kiedy stał się on podstawową monetą. Denary przyjmowały niekiedy nazwy lokalne: w Niemczech zwano je fenigami, w Anglii pensami, w Czechach penizami. To właśnie denary były pierwszymi monetami w Polsce – wybijał je Bolesław Chrobry. Ich waga wahała się od 0,9 do 1,7 g czystego srebra. Do dziś zachowały się prawdopodobnie tylko trzy egzemplarze. Ostatnie denary wybijano za Jana Kazimierza w latach 1652-1653.
Dinar
Dawna złota moneta arabska. Wybijano ją w VII-XV w., używano głównie w handlu międzynarodowym.
Diapozytyw
Obraz pozytywowy wykonany na podłożu przezroczystym, służącym m.in. do wykonywania form drukowych offsetowych.
Druk irysowy
Polega na stosowaniu płynnych przejść barwnych przez drukowanie kilkoma farbami umieszczonymi w poszczególnych sektorach jednego kałamarza farbowego. W efekcie powstaje rysunek złożony z kolorów przechodzących jeden w drugi.
Drukowność
Zespół właściwości zadrukowywanego podłoża papierowego, na styku papier/farba, mających wpływ na jakość druku, polegających na zachowaniu się powierzchni, m.in. odporności na pylenie, zrywanie powierzchni, stabilności wymiarowej oraz gładkości decydującej o przyjmowaniu optymalnej ilości farby i jej utrwalaniu się w wymaganym czasie, wynikającym z prędkości drukowania.
Dukat
Złota moneta używana w Europie od XIV do XIX w. Pierwotnie bita w Wenecji od 1284.
Terminy rozpoczynające się na literę „E”
Efekt kątowy
Zabezpieczenie polegające na wprowadzeniu w ornament rysunku, który jest widoczny pod odpowiednio dobranym kątem obserwacji.
Terminy rozpoczynające się na literę „F”
Farba zmienna optycznie
Farba zmieniająca swój kolor w zależności od kąta obserwacji.
Folia dyfrakcyjna transparentna
Przezroczysta folia ze znakami holograficznymi, zabezpieczająca wpis.
Forma drukowa
Układ elementów drukujących i niedrukujących na różnego rodzaju podłożach (np.: stal, aluminium, miedź ). Służy do przenoszenia obrazu na zadrukowywane podłoże przy użyciu farb drukarskich.
Terminy rozpoczynające się na literę „G”
Galwanizernia
Część drukarni, w której wykonywane są formy drukowe stalorytnicze.
Gravostar
Urządzenie sterowane komputerowo służące do grawerowania (głowicą diamentową) obrazów na cylindrach wklęsłodrukowych.
Terminy rozpoczynające się na literę „H”
Halerz
Moneta srebrna, której bicie zainicjowano w szwabskim mieście Hall. Pierwsze halerze przedstawiały krzyż i dłoń. Niewielka powierzchnia decydowała o stosowaniu uproszczonych motywów ikonograficznych.
Hologram
Optyczny znak zabezpieczający, należy do grupy optycznie zmiennych. W jego produkcji stosuje się najnowsze osiągnięcia optyki, zwłaszcza laserowej. Może być nanoszony na gorąco, w formie samoprzylepnych etykiet na samoniszczącym podłożu oraz jako przezroczysta folia do laminacji.
Terminy rozpoczynające się na literę „I”
Ink jet
Jest nowoczesną techniką drukowania (nie należy do żadnej z powyższych grup) polegającą na natryskiwaniu barwnika na podłoże przy zastosowaniu odpowiednich dysz. Technika jest identyczna jak w stosowanych powszechnie drukarkach atramentowych. Używana w Polskiej Wytwórni Papierów Wartościowych S.A. w produkcji banderol akcyzowych.
Terminy rozpoczynające się na literę „K”
Karta technologiczna
Dokument zawierający opis procesu technologicznego, uwzględniający rodzaj wykonywanych czynności, zastosowanych maszyn, urządzeń i materiałów; określa pracochłonność i parametry jakościowe.
Terminy rozpoczynające się na literę „M”
Mikrodruk
Zabezpieczenie polegające na nadrukowaniu na dokument bardzo małego tekstu lub symboli (widocznych nieuzbrojonym okiem jako linia, ramka lub tło) o wielkości pozostającej na granicy możliwości zreprodukowania oraz wydrukowania.
Terminy rozpoczynające się na literę „N”
Nitka zabezpieczająca zawarta w strukturze papieru
Nitka metalowa, z tworzyw sztucznych lub tworzyw sztucznych metalizowanych wprowadzona do masy papierniczej. Może być umieszczona całkowicie wewnątrz papieru lub częściowo na jego powierzchni a częściowo wewnątrz – okienkowa.
Nordic Gold (NG)
Określenie stopu składającego się z 89% miedzi (Cu), 5% cynku (Zn), 5% aluminium (Al) oraz 1% cyny (Sn). Swoją nazwę zawdzięcza kolorowi przypominającemu złoto. Wykorzystywany jest przez NBP np. w okolicznościowych dwuzłotówkach.
Numeracja na bloczkach znaczkowych
Drukuje się ją na maszynie RADUS SV350 potocznie nazywanej „Reksio”. Maszyna numeruje pojedyncze bloczki techniką typograficzną.
Numeracja OCR-B1
Numeracja umożliwiająca elektroniczny odczyt.
Numizmat
W ścisłym znaczeniu to dawna moneta lub medal, które mają wartość zabytkową. Potocznie obejmuje to również banknoty.
Numizmatyka
Nauka pomocnicza historii badająca monety i niemonetarne środki płatnicze jako źródła historyczne w aspektach gospodarczym, technicznym, politycznym, artystycznym i kulturowym. W rozumieniu potocznym numizmatyka to dziedzina kolekcjonerstwa, której obiektem zainteresowań są monety i banknoty.
Terminy rozpoczynające się na literę „O”
Obrzeże (bok)
Trzecia strona monety. Może być gładkie lub posiadać zabezpieczenie w postaci ząbkowania (moletowania) lub zdobienia (np. napisu, ornamentu).
Odbitka sztukowa
Kompletna odbitka 1 sztuki banknotu lub innego druku, wykonana takimi samymi technikami druku jak planowany nakład, przygotowana w celu jej akceptacji przez Klienta.
Offset
Jest techniką drukarską, należącą do do grupy technik płaskich. Jej początki sięgają litografii (z grec.) wynalezionej na przełomie XVIII i XIX w. i zastosowanej po raz pierwszy w 1796 r. przez A. Senefeldera. Offsetową formę drukową stanowi płyta (najczęściej aluminiowa) z naniesioną warstwą światłoczułą. Obraz na płycie powstaje przez naświetlenie rysunku wcześniej przygotowanego na błonie fotograficznej (diapozytyw) i odpowiednią obróbkę chemiczną tej płyty. Podczas druku forma drukowa jest nawilżana wodą. Elementy drukujące formy mają właściwości oleofilne (przyjmują farbę, a odpychają wodę) natomiast elementy niedrukujące są hydrofilne (przyjmują wodę, a nie przyjmują farby). Odbitka z takiej formy drukowej powstaje na cylindrze pośrednim, który jest pokryty specjalnym materiałem gumowym, a następnie obraz drukowany jest na papierze. Z tego powodu technika offsetowa nosi nazwę druku pośredniego.
Terminy rozpoczynające się na literę „P”
Płaski druk
Technika druku; w druku płaskim elementy drukujące i niedrukujące formy drukowej znajdują się na tym samym poziomie. Do technik płaskich należą: litografia, offset i światłodruk.
Płyta nyloprintowa
Płyta z tworzywa sztucznego, z wypukłymi elementami drukującymi odpowiadającymi elementom rysunkowym (forma do druku typooffsetowego).
Płytka stalorytnicza
Płytka, na której artysta rytownik rytuje ręcznie rysunek będący potem drukowany techniką stalorytniczą. Stanowi materiał wyjściowy do wykonania form drukowych stalorytniczych.
Płyty presensybilizowane
Płyty o odpowiednio przygotowanej powierzchni, pokryte przez producenta warstwą kopiowa, czułą na promieniowanie. Wykonuje się z nich formy offsetowe i chemigraficzne.
Przygotowanie sita formującego
Jest operacją skomplikowaną i wieloetapową. W oparciu o projekt tworzona jest matryca i kontrmatryca. Następnie przy pomocy matrycy i kontrmatrycy wzór znaku wodnego jest tłoczony na metalowej siatce.
Terminy rozpoczynające się na literę „R”
Recto-verso
Obraz utworzony z dokładnie pasowanych elementów, znajdujących się po obu stronach dokumentu.
Rewers
Druga strona monety (odwrotna strona w stosunku do awersu monety) zwierająca elementy plastyczne związane z tematem monety, w przypadku monet powszechnego obiegu również wartość nominalną.
Rotograwiura
Wklęsłodruk – należy do grupy technik wklęsłych. Została wynaleziona w roku 1890 przez K. Klica, na bazie – znanych już w XVI w. – akwaforty i akwatinty. Formę drukowaną w tej technice stanowi miedziany lub stalowy cylinder o wygrawerowanym (współcześnie maszynowo) rysunku. Druk odbywa się na rotacyjnej maszynie rotograwiurowej. Po nałożeniu farby drukarskiej (o rzadkiej konsystencji) na cylinder, jej nadmiar usuwany jest za pomocą rakla (noża zbierającego, ściśle przylegającego ostrzem do powierzchni cylindra formowego) opierającego się na wyższych (niedrukujących) elementach formy. Farba pozostaje w elementach niższych (drukujących), skąd przez docisk cylindra drukowego zostaje przeniesiona na papier. Dzięki uzyskiwanym efektom wysokiego nasycenia kolorów oraz ze względu na trwałość formy drukowej, rotograwiura jest stosowana do wysokonakładowego druku wysokiej klasy (np. znaczków pocztowych i czasopism).
Rozety
Obraz utworzony z cienkich linii jedno- lub różnokolorowych zamknięty w obszarze figury geometrycznej.
Terminy rozpoczynające się na literę „S”
Staloryt
Jest techniką wklęsłodrukową, wprowadzoną ok. 1820 r. przez K. Heatha, jako kontynuacja – wywodzącego się z technik złotniczych, znanego od ok. połowy XV w. – miedziorytu. Obecnie tylko pierwszy etap przygotowania formy drukowej wygląda tak, jak przed ponad stu osiemdziesięciu laty. Zaczyna się od wykonania rysunku (wg projektu) w płytce stalowej przez artystę-rytownika. Tak powstała matryca stalorytnicza jest prawdziwym dziełem sztuki. Kolejnym etapem jest utwardzenie takiej płytki i wykonanie z niej (w przypadku druku znaczków) – metodą tłoczenia (moletowania) – stalowego cylindra drukowego, o powierzchni charakteryzującej się większą miękkością niż powierzchnia płytki. Metodą wielokrotnego tłoczenia uzyskuje się pożądana liczbę użytków. Następnie cylinder drukowy z wytłoczonym rysunkiem zostaje poddany obróbce galwanicznej i mechanicznej, która ma na celu m.in. zwiększenie twardości jego powierzchni. Z tak przygotowanego cylindra formowego odbywa się druk na maszynie rotacyjnej z użyciem farby drukarskiej o gęstej konsystencji. Staloryt pozwala na uzyskanie finezyjnego rysunku, którego nie można odwzorować innymi technikami, najczęściej wykorzystywany do druku banknotów. Jedyną drukarnią w Polsce, dysponującą tę technikę druku, jest Polska Wytwórnia Papierów Wartościowych S.A.
Stopa mennicza
Ilość monet danego gatunku wybijanych z określonej jednostki wagowej kruszcu. Im większa jest ta ilość, tym wyższa stopa, a monety lżejsze i mniejsza ich wartość.
Terminy rozpoczynające się na literę „T”
Terminus post quem
Data ukrycia skarbu wyznaczana przez początkową datę panowania ostatniego władcy, którego moneta została rozpoznana w skarbie (definicja stosuje się do skarbów zawierających monety nie posiadające dat, przede wszystkim średniowiecznych).
Tło giloszowe
Jedno- lub wielobarwny rysunek złożony z cienkich, przecinających się linii.
Tło reliefowe
Zabezpieczenie polegające na przedstawieniu obrazu charakteryzującego się wizualną głębią.
Typografia
Jest techniką druku wypukłego. Typograficzna forma drukowa może zawierać skład zecerski, klisze chemigraficzne i stereotypy do bezpośredniego drukowania na papierze przy wykorzystaniu odpowiednich maszyn drukujących. W Polskiej Wytwórni Papierów Wartościowych S.A. wykorzystywana jest do druku numeracji.
Typooffset
Należy także do technik wypukłych, jednak formy drukowe przystosowane są do druku pośredniego (obraz na formie jest czytelny, jak w technice offsetowej). Formy nie wymagają specjalnego zwilżania w procesie druku, gdyż drukują elementy wypukłe. W Polskiej Wytwórni Papierów Wartościowych S.A. do druku typooffsetowego stosuje się formy z tworzywa sztucznego.
Terminy rozpoczynające się na literę „U”
Ukryte (zakodowane) napisy lub obrazy
Elementy niewidoczne „gołym okiem”, możliwe do obejrzenia przy użyciu specjalnego dekodera.
Terminy rozpoczynające się na literę „W”
Wklęsły druk
Technika druku; w druku wklęsłym elementy drukujące znajdują się poniżej elementów niedrukujących. Odmiany druku wklęsłego to: rotograwiura-wklęsłodruk, heliograwiura, miedzioryt i staloryt.
Wypukły druk
Technika druku; w druku wypukłym elementy drukujące znajdują się wyżej niż elementy niedrukujące. Do technik wypukłych należą: typografia, typooffset i fleksografia.
Włókna zabezpieczające
Włókna o specyficznych cechach (np.: barwa zmienna pod wpływem temperatury, świecenie w UV) dodawane do masy papierniczej.
Wypełniacz
Drobnoziarnisty pigment, przeważnie biały, zwykle pochodzenia mineralnego, wprowadzany do masy papierniczej podczas produkcji papieru.
Terminy rozpoczynające się na literę „Z”
Znak dla niedowidzących i niewidomych
Lekko wypukły znak wykonany technika stalorytniczą, znajdujący się na banknotach, umożliwiający ich identyfikację za pomocą dotyku.
Znak wodny
Jak wskazuje praktyka, jest to najdoskonalszy ze sposobów zabezpieczenia papieru przed fałszerstwem. Znaki wielotonowe należą do kategorii zabezpieczeń o najwyższym stopniu trudności w wykonaniu i z powodzeniem opierają się próbom dobrej imitacji lub podrabiania. Powstają w trakcie czerpania papieru – wówczas elementy znaków wytłoczone ponad powierzchnią sita, tworzą w masie papierniczej walor jasny, zaś tez, które uformowane są w głąb – tworzą walor ciemny.
Źródła:
- Jubileuszowe wydanie gazety wewnętrznej Polskiej Wytwórni Papierów Wartościowych S.A. „Mileniusz” 2000 r.
- Marian Gumowski: Zarys numizmatyki polskiej. Łódź, 1952.
- Marian Kowalski: Vademecum kolekcjonera monet i banknotów polskich. 1980.
- Andrzej Mikołajczyk: Leksykon numizmatyczny. 1994.